#01 Ο ακροβάτης | Σωτήρης Παστάκας…
«ΑΝ παρουσιαστεί ένας θεός ή ένας φρόνιμος δάσκαλος και μας πει να μη βάζουμε στο νου μας, ούτε να σκεφτόμαστε τίποτα που να μην μπορούμε να το εκφράσουμε αμέσως μεγαλόφωνα, αυτό ούτε μια μέρα δεν θα το βαστάξουμε», λέει τελικά, ο Μάρκος Αυρήλιος. Για χρόνια νόμιζα πως ήταν απόφθεγμα του Επίκτητου. Μου είχε καρφωθεί στο μυαλό από το 2002, όταν πρωτοκυκλοφόρησε το γνωστό πλέον βιβλίο που αγαπήθηκε πολύ από το κοινό κι αναφέρομαι φυσικά στο «Εις εαυτόν» στην παράφραση (όπως την αποκαλεί ο ίδιος) του Στέφανου Δέλτα από τις εκδόσεις της Εστίας (που περιλαμβάνει και το Εγχειρίδιο του Επίκτητου, αλλά και τον ύμνο στον Δία του Κλεάνθους). Στα σαράντα οκτώ μου χρόνια τότε, με είχε οδηγήσει η πολυτάραχη ζωή μου στους στωικούς, κι όχι το αντίστροφο. Για να μην τα πολυλογώ, το συγκεκριμένο βιβλίο αποτελεί από τότε καθημερινό σχεδόν ανάγνωσμα για μένα. Το έχω χαρίσει σε ανθρώπους που πέρασαν πολύ κοντά κάποια στιγμή από τη ζωή μου και το ξαναγόρασα άλλες τόσες.
Για τη νευρωνική πλαστικότητα του εγκεφάλου (neuroplasticity), αρχίσαμε να ακούμε μετά το 2005: όλοι εμείς που έτυχε να είμαστε στο απόγειο της καριέρας μας εκείνα τα χρόνια, δεχθήκαμε τη νέα θεωρεία σαν γροθιά στο στομάχι. Είχαμε μάθει στο Πανεπιστήμιο τη δεκαετία του εβδομήντα πως ο εγκέφαλος γεννιέται με έναν συγκεκριμένο αριθμό κυττάρων τα οποία αρχίζει και χάνει καθημερινά, χωρίς τη δυνατότητα αναπλήρωσής τους. Την δεκαετία του ογδόντα, τα χρόνια της ειδικότητας στο Δαφνί, είχαμε επανεξετάσει τους ασυλιακούς θεσμούς, ήμασταν οι πρώτοι που έβγαλαν εκτός Ψυχιατρείου τους χρόνιους ασθενείς με μισθωμένα τουριστικά πούλμαν (δεν θα ξεχάσω πως στην πρώτη μεγάλη έξοδο στο Μεγάλο Πεύκο το 1987, μια από τις αγαπημένες μου ασθενείς, όταν ήρθε η σειρά της να παραγγείλει, ζήτησε ένα «Ταμ-ταμ»).Πρωτοστατήσαμε με αγώνες να έχουμε το δικαίωμα στο «rotation» δηλαδή στο δικαίωμα των ειδικευομένων να ολοκληρώνουν την ειδικότητά τους κι εκτός Ψυχιατρείου σε άλλες δομές, αλλά και για τους επίδοξους Ψυχιάτρους των Δημόσιων Νοσοκομείων να περνούν από το Δαφνί και τα άλλα ιδρύματα τουλάχιστον για ένα εξάμηνο. Αμφισβητήσαμε τον ιδρυματισμό αλλά δεν αμφισβητήσαμε ποτέ πως τα νευρικά κύτταρα φθίνουν απλώς με την πάροδο του χρόνου και δεν αναπαράγονται. Λάθος.
Χάρη στη θεωρεία της νευροπλαστικότητας λοιπόν, ανακαλύψαμε πως ο ανθρώπινος εγκέφαλος έχει την ικανότητα να αυτό-μεταβάλλεται ακόμα και μετά την ενηλικίωση, αλλά και καθ’ όλη την εξέλιξη του ανθρώπου γιατί το δίκτυο των συνάψεων μεταξύ των νευρώνων δείχνει να προσαρμόζεται ανάλογα με τα ερεθίσματα που δέχεται από το περιβάλλον. Η αλλαγή μπορεί να είναι είτε μικρή, η σύναψη σύνδεσης ανάμεσα σε δύο νευρώνες, είτε τόσο μεγάλη όσο η μετατροπή της λειτουργίας μιας ολόκληρης περιοχής του εγκεφάλου. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχει δυνατότητα ανάρρωσης από μια εγκεφαλική κάκωση ή ένα εγκεφαλικό επεισόδιο. Αυτή η ικανότητα, η οποία εκφράζεται με διαφορετικούς τρόπους σε όλο το νευρικό σύστημα, βασίζεται στη λεγόμενη νευρωνική πλαστικότητα. Είδαμε λοιπόν πως η απεριόριστη έκθεση σε πορνογραφικό υλικό ή σε ποδοσφαιρικά ματς και πολιτικές συζητήσεις μετέβαλλε τον εγκέφαλο των ανδρών προς τη συγκεκριμένη ενασχόλησή τους, όπως είδαμε το βιολιστή που ασχολιόταν οκτώ ώρες καθημερινώς με το βιολί του, να αναπτύσσει νέα νευρικά κύτταρα. Η νευροπλαστικότητα θεωρείται, εν συντομία, ότι αποτελεί το νευρολογικό υπόβαθρο της μάθησης.
Τι συμβαίνει λοιπόν, αν ο υποτιθέμενος άνθρωπος του αυτοκράτορα και φιλοσόφου Μάρκου Αυρηλίου διαβάζει ποίηση και αναστοχάζεται στίχους, και είναι έτοιμος ανά πάσα στιγμή να τους εκφωνήσει δημόσια; Αυτός ο άνθρωπος μπορεί να ήταν ο νεαρός Ελύτης: αγαπούσε τα σπορ και ειδικά τα θαλάσσια σπορ, άκουγε ποιήματα και ίσως τα διάβαζε, επειδή τύχαινε να έχει φίλους ποιητές, αλλά όπως μας λέει ο ίδιος στα «Ανοιχτά χαρτιά», «Χρειάστηκε ο Καβάφης για να αισθανθώ το τίναγμα – κάτι πολύ δυνατό, πω, πω, τί ήταν αυτό ; – παράξενο πράγμα», για να γίνει ποιητής. Η ποίηση είναι αυτό το τράνταγμα, αυτός ο αυτοσχέδιος εκρηκτικός μηχανισμός που τινάζει στον αέρα τις εγκεφαλικές μας συνάψεις. Το «πω, πω» που έκανε ποιητή τον Οδυσσέα Ελύτη.
«Η ποίηση είναι μια έκτακτη καρδιακή συστολή», μας λέει ο Attilio Bertolucci. Νάτο πάλι το τίναγμα, το τράνταγμα, το αναπόφευκτο, το αδιόρατο, το εκπληκτικό, το ανήκουστο, το τελεσίδικο, το οδυνηρό, το απρόσμενο, το αναπάντεχο, το καταστροφικό, το ανάποδο, το μη-αναμενόμενο, το αδόκητο, το αιφνιδιαστικό, το ακαριαίο, το απροειδοποίητο, το κεραυνοβόλο, το απότομο, το ανέλπιστο, το παράδοξο, το ανατρεπτικό, το απίθανο, το καινοφανές. Το απρόοπτο ώστε να «μεταβληθεί ἐντός μου/καὶ ὁ ρυθμὸς τοῦ κόσμου», που θα έγραφε κι ο Γεώργιος Βιζυηνός.
Μπορεί ο κόσμος να ζήσει ποιητικά; Ο κόσμος που διαβάζει ποίηση ναι. Αναπτύσσει νέες συνδέσεις στον εγκέφαλο, σύμφωνα με τις νέες ανακαλύψεις στο χώρο των νευροεπιστημών και τη θεωρία της νευροπλαστικότητας (neuroplasticity). Χάρη λοιπόν, στις νέες συνάψεις που δημιουργούνται στον εγκέφαλό του, αρχίζει να αντιλαμβάνεται και διαφορετικά όλα τα παράλογα του βίου του, να αναπτύσσει και διαφορετικά αντανακλαστικά που τον προστατεύουν από την πεζή ασχήμια του πλανήτη. Ο υπόλοιπος κόσμος είναι καταδικασμένος να ζει μονοδιάστατα την όποια, καλή ή κακή, ζωή του.
Διαβάζοντας ποίηση δεν λέω πως θα γίνετε καλύτεροι άνθρωποι. Θα έχετε όμως αποκτήσει το θάρρος της γνώμης σας, θα μπορείτε να λέτε φωναχτά αυτά που σκέφτεστε, ανά πάσα στιγμή, όπως μας υποβάλλει ο Μάρκος Αυρήλιος, και δεν θα μείνετε ποτέ αποσβολωμένοι μπροστά στην τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης. Η βλακεία μπορεί να παραμένει ανίκητη, αλλά δεν θα την αφήσετε ποτέ χωρίς αντίλογο.
(Πρώτη καταγραφή της προφορικής ομιλίας μου με τον ίδιο τίτλο, στο Colloquium νεοελληνικών σπουδών του Πανεπιστημίου Κύπρου, στη Λευκωσία, κατά το χειμερινό εξάμηνο του 2016)